همه چیز در مورد رادیکال آزاد و نحوه جلوگیری از آن
حتماً تاکنون بارها شنیده‌اید که رادیکال های آزاد باعث پیری پوست می‌شوند و بیشتر محصولات مراقبتی پوست و ضد چین‌وچروک ادعا می‌کنند که با از بین بردن این رادیکال‌های آزاد باعث جلوگیری از پیری زودرس و یا از بین بردن چین‌وچروک‌های به وجود آمده می‌شوند. اما شاید تعجب کنید اگر بدانید پیری پوست تنها یکی از نتایج ظاهری وجود رادیکال آزاد است که ما می‌بینیم و بیشتر بیماری‌های درونی مانند بیماری‌های قلبی که ناشی از استرس اکسیداتیو می‌باشند نیز به دلیل وجود این رادیکا های آزاد هستند.
در این مقاله می‌خواهیم به‌طور کامل برایتان توضیح دهیم که رادیکال آزاد چیست و چه نقشی در بدن و سلامتی ما ایفا می‌کند؟ با ما همراه باشید.
رادیکال آزاد چیست؟
رادیکال های آزاد اتم‌های ناپایداری هستند که می‌توانند به سلول‌ها آسیب برسانند و باعث به وجود آمدن بسیاری از بیماری‌ها و پیری شوند. این سلول های ناپایدار با پیری و انبوهی از بیماری‌ها در ارتباط هستند. بااین‌حال اطلاعات کمی در مورد نقش آن‌ها در سلامتی انسان یا چگونگی جلوگیری از بیماری در افراد و مبارزه با این رادیکال های آزاد وجود دارد. تصور می‌شود این سلول های ناپایدار در اصل مسئول تغییرات ظاهری مرتبط با افزایش سن، مانند چین‌وچروک و موهای سفید هستند. البته درک واقعی این سلول های ناپایدار نیاز به دانش اولیه شیمی دارد.
اگر بخواهیم به‌صورت خلاصه برای اینکه شما عزیزان مفهوم رادیکال آزاد را بهتر درک کنید آن را توضیح دهیم باید بگوییم اتم‌ها توسط الکترون‌هایی احاطه شده‌اند که به‌صورت لایه‌هایی به نام پوسته به دور اتم می‌چرخند. هر پوسته باید با تعداد مشخصی الکترون پر شود. هنگامی‌که پوسته پر است، الکترون‌ها شروع به پر کردن پوسته بعدی می‌کنند. اگر اتمی پوسته بیرونی داشته باشد که پر نباشد، ممکن است با اتم دیگری پیوند یابد و از الکترون برای تکمیل پوسته خارجی آن استفاده شود. این نوع اتم‌ها به‌عنوان این سلول های ناپایدار شناخته می‌شوند و نقش مخربی در سیستم طبیعی بدن دارند.
عموما اتم‌ها دارای پوسته بیرونی هستند که کاملاً پایدار است، اما رادیکال‌های آزاد ناپایدار هستند و در تلاش برای تشکیل تعداد الکترون‌های پوسته خارجی خود، سریعاً با سایر مواد واکنش نشان می‌دهند.
به‌بیان‌دیگر می‌توان گفت وقتی مولکول‌های اکسیژن به اتم‌های منفردی که دارای الکترون جفت نشده هستند تقسیم می‌شوند، تبدیل به رادیکال های آزاد ناپایداری می‌شوند که به دنبال اتم‌ها یا مولکول‌های دیگر برای اتصال به هم هستند. اگر با روش‌های مختلف مانند مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها به این فرایند پایان ندهید، فرایند مخرب دیگری به نام استرس اکسیداتیو آغاز می‌شود. استرس اکسیداتیو نیز می‌تواند به سلول‌های بدن آسیب برساند و درنتیجه منجر به یک سری بیماری‌ها و علائم پیری مانند چین‌وچروک شود.
رادیکال های آزاد چگونه به بدن آسیب می‌رسانند؟
همانطور که گفتیم رادیکال های آزاد اتم‌های ناپایدار هستند. برای پایداری بیشتر، آن‌ها الکترون‌ها را از اتم‌های دیگر می‌گیرند. به همین دلیل ممکن است باعث بیماری‌ها یا علائم پیری شوند. طبق یک نظریه در مورد رادیکال آزاد و تأثیر آن بر پیری که برای اولین بار در سال 1956 بیان شد، این سلول های ناپایدار باگذشت زمان سلول‌های سالم بدن را از بین می‌برند. زمانی که بدن، کودک یا جوان است خودش به‌راحتی با رادیکال آزاد مبارزه کرده و آن را از بین میبرد. اما با افزایش سن، بدن توانایی مبارزه با اثرات رادیکال های آزاد را از دست می‌دهد. نتیجه رادیکال های آزاد بیشتر، استرس اکسیداتیو است که استرس و آسیب بیشتری به سلول‌ها، وارد می‌کند.
نتایج ایجاد استرس اکسیداتیو در بدن ناشی از این سلول های ناپایدار
مطالعات و نظریه‌های مختلف درباره استرس اکسیداتیو ناشی از رادیکال های آزاد، نشان می‌دهد که رادیکال آزاد باعث ایجاد موارد زیر می‌شود:
- بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی، مانند آلزایمر و سایر بیماری‌های مربوط به زوال عقل
- بیماری قلبی عروقی به دلیل گرفتگی عروق
- اختلالات خود ایمنی و التهابی، مانند آرتریت روماتوئید و سرطان
- آب‌مروارید و کاهش بینایی مربوط به افزایش سن
- تغییرات مربوط به سن در ظاهر، مانند از بین رفتن قابلیت ارتجاعی پوست، افزایش چین‌وچروک، سفیدی زودرس مو، ریزش مو و تغییر در بافت مو
- دیابت
- بیماری‌های دژنراتیو ژنتیکی، مانند بیماری هانتینگتون یا پارکینسون
نتایج تحقیقات بر رادیکال آزاد
نظریه این سلول های ناپایدار مبنی بر پیر شدن نسبتاً جدید است. به‌عنوان‌مثال مطالعات روی موش‌ها، با افزایش سن موش‌ها، افزایش قابل‌توجهی در این سلول های ناپایدار را نشان داد. این تغییرات با کاهش سلامتی مرتبط با سن مطابقت دارد. باگذشت زمان، محققان برای تمرکز بر میتوکندری، نظریه رادیکال های آزاد پیر شدن را اصلاح کردند. میتوکندری اندامک‌های ریزی در سلول‌ها است که مواد مغذی را برای تأمین انرژی سلول پردازش می‌کند.
تحقیقات روی موش‌ها نشان می‌دهد که رادیکال های آزاد تولیدشده در میتوکندری، به موادی که سلول برای عملکرد مناسب خود نیاز دارد آسیب می‌رسانند. این آسیب باعث جهش‌هایی می‌شود که این سلول های ناپایدار بیشتری تولید می‌کنند، بنابراین روند آسیب به سلول تسریع می‌گردد. این تئوری به توضیح پیری ناشی از رادیکال آزاد کمک می‌کند، زیرا پیری باگذشت زمان تسریع می‌شود. تجمع تدریجی، اما به‌طور فزاینده سریع رادیکال های آزاد، مشخص می‌کند که چرا حتی بدن‌های سالم باگذشت زمان پیر می‌شوند و آسیب می‌بینند.
دلایل افزایش رادیکال آزاد در بدن
نظریه‌های موجود درباره این سلول های ناپایدار در مورد پیری و بیماری‌ها به توضیح این مسئله کمک می‌کند که چرا برخی از افراد کندتر از دیگران پیر می‌شوند. گرچه رادیکال های آزاد به‌طور طبیعی در بدن تولید می‌شوند، برخی از عوامل زندگی و بخصوص عادت‌های اشتباه مانند عدم مراقبت مناسب از پوست یا عدم پیروی از یک رژیم متعادل می‌توانند تولید آن‌ها را تسریع کنند. برخی دیگر از این موارد عبارت‌اند از:
- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی، مانند آفت‌کش‌ها و آلودگی هوا
- سیگار کشیدن
- الکل
- استفاده زیاد از غذاهای سرخ‌شده
توجه داشته باشید که این عوامل و سبک زندگی با بیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری‌های قلبی عروقی نیز مرتبط هستند.
تأثیر آنتی‌اکسیدان‌ها بر رادیکال های آزاد
آنتی‌اکسیدان‌ها موادی هستند که در جبهه مقابل رادیکال‌های آزاد قرار دارند و مانند پادزهر برای رادیکال آزاد عمل می‌کنند. آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند به جلوگیری از اثرات مضر رادیکال های آزاد کمک کنند. آنتی‌اکسیدان‌ها را می‌توان در انواع توت‌ها، مرکبات، محصولات سویا و هویج یافت. البته مواد زیادی هستند که دارای آنتی‌اکسیدان می‌باشند و حتی از این اکسیر جوانی در بسیاری از محصولات مراقبتی پوست و مو نیز استفاده می‌کنند. اما بیشترین آنتی‌اکسیدان در میوه‌ها و بخصوص مرکبات وجود دارند.
درواقع آنتی‌اکسیدان‌ها مولکول‌هایی هستند که از اکسیداسیون سایر مولکول‌ها جلوگیری می‌کنند. به‌بیان‌دیگر آنتی‌اکسیدان‌ها مواد شیمیایی هستند که این سلول های ناپایدار را کم کرده و یا کاملاً آن‌ها را از بین می‌برند. درواقع آن‌ها الکترون را به این سلول های ناپایدار اهدا می‌کنند تا رادیکال آزاد الکترون‌های سلول‌های سالم را نگیرند، درنتیجه واکنش آن‌ها کاهش می‌یابد. آنچه آنتی‌اکسیدان‌ها را منحصربه‌فرد می‌کند این است که آن‌ها می‌توانند بدون اینکه خود تبدیل به رادیکال های آزاد واکنشی شوند، یک الکترون اهدا کنند.
هیچ آنتی‌اکسیدان واحدی نمی‌تواند با اثرات همه انواع رادیکال آزاد به‌صورت صددرصدی مقابله کند. همانطور که رادیکال های آزاد در مناطق مختلف بدن اثرات مختلفی دارند، هر آنتی‌اکسیدان به دلیل خواص شیمیایی گوناگون، متفاوت رفتار می‌کند. توجه داشته باشید که با تمام مزایایی که این مواد شیمیایی دارند گاهاً درزمینه‌های خاص، برخی از آنتی‌اکسیدان‌ها ممکن است به اکسیدان های طرفدار تبدیل شوند که الکترون‌ها را از سایر مولکول‌ها گرفته و بی‌ثباتی شیمیایی ایجاد می‌کند که می‌تواند باعث استرس اکسیداتیو شود.
میزان تأثیر آنتی‌اکسیدان‌های موجود در غذاها بر این سلول های ناپایدار
هزاران ماده شیمیایی وجود دارند که می‌توانند به‌عنوان آنتی‌اکسیدان عمل کنند. ویتامین‌های C و E، گلوتاتیون، بتاکاروتن و استروژن‌های گیاهی به نام فیتواستروژن ازجمله آنتی‌اکسیدان‌های معروفی هستند که می‌توانند اثر رادیکال های آزاد را از بین ببرند.
بسیاری از غذاها سرشار از آنتی‌اکسیدان هستند. توت، مرکبات و بسیاری از میوه‌های دیگر سرشار از ویتامین C می‌باشند. سویای موجود دردانه‌های سویا و برخی از جایگزین‌های گوشت نیز سرشار از فیتواستروژن است. در دسترس بودن آنتی‌اکسیدان در مواد غذایی برخی از متخصصان بهداشت را به توصیه رژیم‌های غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان تشویق کرده است. نظریه تأثیر ضد پیری آنتی‌اکسیدان و از بین رفتن این سلول های ناپایدار با این مواد، بسیاری از شرکت‌ها را بر آن داشته تا فروش مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی را بیش‌ازپیش تبلیغ کنند و روی آن مانور دهند.
بااین‌حال تحقیقات در مورد آنتی‌اکسیدان‌ها متفاوت است. بیشتر تحقیقات مزایای کمی از آن را نشان می‌دهد. به‌عنوان‌مثال نتایج یک مطالعه در سال 2010 در مورد تأثیر مصرف مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی برای پیشگیری از سرطان پروستات نشان داد که این مواد هیچ تأثیری برای جلوگیری از این بیماری ندارند. همچنین نتایج مطالعه‌ای در سال 2012 نشان داد که برخلاف ادعای برخی از محققان آنتی‌اکسیدان‌ها خطر سرطان ریه را کاهش نمی‌دهند. درواقع، برای افرادی که در معرض خطر بیشتری از سرطان هستند، مانند سیگاری‌ها، آنتی‌اکسیدان‌ها خطر سرطان را حتی کمی افزایش هم می‌دهد.
برخی تحقیقات حتی دریافتند که مکمل‌های دارای آنتی‌اکسیدان‌ها مضر هستند، به‌خصوص اگر افراد بیش‌ازحد مجاز روزانه از آن‌ها مصرف کنند. یک تجزیه‌وتحلیل در سال 2013 نشان داد که مصرف طولانی مدت بتاکاروتن یا ویتامین E به‌طور قابل‌توجهی خطر مرگ را افزایش می‌دهد.
چند مطالعه نیز مزایای مرتبط با استفاده از آنتی‌اکسیدان را یافته است، اما نتایج متوسط بوده‌اند. به‌عنوان‌مثال مطالعه‌ای در سال 2007 نشان داد که استفاده طولانی‌مدت از بتا کاروتن می‌تواند خطر مشکلات مربوط به افزایش سن در رابطه با بیماری‌های مربوط به شناخت و حافظه را کاهش دهد.
آنچه در مورد آنتی‌اکسیدان‌ها نمی‌دانیم!
نتایج مطالعات نشان می‌دهد که آنتی‌اکسیدان‌ها نمی‌توانند اثر این سلول های ناپایدار را به‌صورت صددرصدی از بین ببرند. بخصوص اگر این آنتی‌اکسیدان‌ها از طریق مواد مصنوعی مانند مکمل‌ها وارد بدن شوند، تأثیر کمتری خواهند داشت. به همین دلیل از بین بردن صددرصدی رادیکال های آزاد که منجر به پیری می‌شوند تاکنون انجام‌شدنی نبوده است. اما به‌طورکلی برای کاهش تأثیرات ناشی از رادیکال آزاد افرادی که علاقه‌مند به مبارزه با پیری مرتبط با این سلول های ناپایدار هستند باید از منابع متداول رادیکال های آزاد مانند آلودگی و غذای سرخ‌شده خودداری کنند. آن‌ها همچنین باید بدون استفاده از مکمل‌های آنتی‌اکسیدان، از یک رژیم غذایی سالم و متعادل استفاده کنند.
سخن پایانی
رادیکال های آزاد سلول‌های شیمیایی مضری هستند که در اثر برخی از واکنش‌های محیطی و سلولی در بدن ایجاد می‌شوند و عامل اصلی پیری پوست و ایجاد استرس اکسیداتیو می‌باشند. استرس اکسیداتیو خود باعث بروز بیماری‌هایی مانند بیماری‌های قلبی می‌شود. متأسفانه تاکنون هنوز راه‌حلی برای از بین بردن صددرصدی تأثیر رادیکال آزاد در بدن ابداع نشده است. اما استفاده از یک رژیم غذایی متعادل و بهبود سبک زندگی می‌تواند تا حد زیادی اثرات رادیکال آزاد در بدن را کاهش دهد.